همزمان با فرا رسیدن ۲۸ سپتمبر روز جهانی دسترسی به اطلاعات، شماری از خبرنگاران و نهادهای حامی رسانه‌های افغانستان از عدم دسترسی کامل و مناسب به اطلاعات شاکی اند.
برخی ازین خبرنگاران افغان می‌گویند که مجبور اند در گزارش‌های شان خودسانسوری کنند.
آن‌چه حکومت طالبان رد کرده و تأکید کرده که برای دسترسی رسانهها و مردم به اطلاعات در این کشور، تلاش می‌کنند.
یک خبرنگار افغان که به دلیل مشکلات امنیتی نمی‌خواهد نامش در گزارش گرفته شود به رادیو آزادی می‌گوید: "یک تعداد از ادارات و یک تعداد از مقامات اطلاعاتی‌که خبرنگار نیاز دارد آن را در میان نمی‌گذارند، بیشتر مقامات به مصاحبه حاضر نمی‌شوند، خبرنگارانی‌که در داخل افغانستان کار می‌کنند نمی‌توانند از رویدادها طوری‌که لازم است انعکاس بدهند، زیرا سانسور می‌شود و اگر خبرنگار موضوعات را سانسور نکند با مشکلات جانی روبه‌رو می‌شود."
در عین حال یکی از بانوان خبرنگار در افغانستان که به دلیل حساسیت موضوع نخواست نام و صدای اصلی‌اش در گزارش ذکر شود به رادیو آزادی گفت که بانوان خبرنگار در افغانستان در کنار عدم دسترسی مناسب به اطلاعات با مشکل تبعیض در حق دسترسی به اطلاعات نیز روبه‌رو اند.
او می‌افزاید: "اگر مشکل عمومی دسترسی به اطلاعات است، در کنار آن ما در تبعیض قرار داریم، مسئولین برای ما پاسخ نمی‌دهند، ما را در نشست‌های خبری اجازه نمی‌دهند، ما هم مجبوریم در کنار تمام مشکلات و تمام محدودیت‌ها از گزارش‌های خود صرف‌نظر کنیم."
محدود شدن دسترسی به اطلاعات در افغانستان از سوی طالبان
از سوی هم مرکز خبرنگاران افغانستان می‌گوید که حکومت طالبان در دو سال اخیر دست کم ۱۳ دستورالعمل در زمینه فعالیت رسانهها و خبرنگاران صادر کرده که منجر به محدودیت شدید کار رسانه‌ای و عقب‌گرد بی‌سابقه در دسترسی به اطلاعات در افغانستان شده است.
این مرکز روز پنجشنبه با نشر خبرنامه‌‌ای به مناسبت روز جهانی دسترسی به اطلاعات گفته با آن‌که این دستورالعمل‌ها از مرجع واحدی صادر نشده و روال معمول قانونی رایج را نیز نپیموده، اما در حقیقت مبنای سیاست حاکمیت در برخورد با رسانهها و خبرنگاران قرار گرفته است.
بر اساس خبرنامۀ مرکز خبرنگاران افغانستان ممنوع شدن پوشش رسانه‌ای تظاهرات و اعتراض‌های مدنی، وضع محدودیت بر دسترسی به اطلاعات و نشر خبر و گزارش و تولید محتوا و الزام خبرنگاران و رسانهها در معرفی طالبان به‌عنوان حکومت افغانستان از جمله این محدودیت‌ها اند.
در ادامه آمده خبرنگارانی‌که این دستورها را نادیده گرفته اند، تهدید و یا زندانی شده‌اند و رسانهها نیز با اقدام‌های تنبیهی از جمله منع فعالیت موقت یا دائمی مواجه شده‌اند.
مرکز خبرنگاران افغانستان همچنان گفته که قانون دسترسی به اطلاعات که در سال ۱۳۹۸ در زمان جمهوری مخلوع توشیح و نافذ شد، از سوی طالبان نیز به صورت تلویحی تأیید شده، اما به گفته این سازمان به این قانون هیچ اعتنایی نمی‌شود.
سمیه ولی‌زاده مسئول عدالت‌خواهی این مرکز در صحبت با رادیو آزادی از طالبان خواست تا قانون حق دسترسی به اطلاعات را دوباره قابل اجرا بسازند: "مرکز خبرنگاران افغانستان از این ناحیه نگران است و از گروه حاکم [طالبان] می‌خواهد که در مورد فرمان‌های که در قسمت [محدودیت] دسترسی به اطلاعات وضع شده این فرمان‌ها برداشته شوند و دیگر این‌که قانون حق دسترسی به اطلاعات بخاطر احیای آزادی بیان و تعدد رسانهها در داخل افغانستان دوباره قابل اجرا شود."
اما ذبیح‌الله مجاهد در ماه دلو ۱۴۰۰ گفته بود که قانون رسانه‌های همگانی و قانون دسترسی به اطلاعات را مطالعه کرده، نقصی در آن نیافته اند و از آن استفاده می‌شود.
پس از آن حیات‌الله مهاجر فراهی، معین نشراتی وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان گفته که طرح تعدیل این قوانین آماده شده و به گفته او با "اندکی تغییر" به دسترس رسانهها قرار خواهد گرفت.
وضعیت دسترسی به اطلاعات، خبرنگاران و رسانهها در افغانستان
در این حال نی، نهاد حمایت کننده رسانه‌های آزاد افغانستان نیز می‌گوید که در جریان دو سال گذشته آزادی بیان و حق دسترسی به اطلاعات در افغانستان سیر سقوط را پیموده است.
ظریف کریمی مسئول این نهاد به رادیو آزادی گفت: "دسترسی به اطلاعات در افغانستان شدیداً آسیب دید، تا جایی‌که ما امروز شاهد وضع محدودیت بیشتری بر دسترسی به اطلاعات هستیم، بر اساس قانون کسی اطلاعات ارائه نمی‌کند، اطلاعات بر اساس سلیقه و نیاز ارائه می‌شود، به همین سبب خبرنگاران در این مورد اعتراض دارند و هر از گاهی شکایت‌هایی را نزد ما درج می‌کنند."
بر اساس نظرسنجی نی، نهاد حمایت کننده رسانه‌های آزاد افغانستان که در آخر سال ۲۰۲۲ انجام داده ۸۷ درصد از خبرنگاران در افغانستان به این باور اند که دسترسی به اطلاعات محدود است و اطلاعات کمتر با خبرنگاران و رسانه ها شریک می شود.
پیش از بازگشت طالبان به قدرت، آزادی بیان و رسانهها از دستاوردهای بزرگ در بیش از ۲۰ سال اخیر در افغانستان به حساب می‌رفت و در این مدت صدها رسانۀ تصویری، شنیداری و چاپی به فعالیت پرداختند.
اما سازمان گزارش‌گران بدون مرز در ماه اگست امسال گفت بیش از نیمی از ۵۴۷ رسانه ثبت شده در سال ۲۰۲۱ فعالیت خود را در افغانستان متوقف کرده، از ۱۵۰ شبکه تلویزیونی کمتر از ۷۰ شبکه به فعالیت خود ادامه می‌دهند و از ۳۰۷ رادیو تنها ۱۷۰ رادیو نشرات داشته و تعداد خبرگزاری‌ها از دو سال گذشته از ۳۱ به ۱۸ خبرگزاری کاهش یافته است.
ذبیح‌الله مجاهد سخنگوی حکومت طالبان به پرسش‌های رادیو آزادی در ارتباط به نگرانی‌ها در پیوند به چگونگی دسترسی به اطلاعات پاسخ نداد، اما پیش از این گفته که حکومت‌شان به آزادی رسانهها متعهد است.
در عین حال حیات‌الله مهاجر فراهی معین نشراتی وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان بتاریخ ۳۱ اسد در نشستی در کابل گفت که ریاست دسترسی به اطلاعات این وزارت به هدف حل مشکلات خبرنگارانی‌که سخنگویان حکومت طالبان به آنان پاسخ نمی‌دهند یا مردمی‌که در این بخش مشکل دارند، فعال است و آن‌ها می‌توانند در مورد شکایت کنند.
از سوی دیگر کمیتۀ بین‌المللی مصونیت خبرنگاران (سی‌پی‌جی) در گزارش نزدیک به یک ماه قبل خود با اشاره به سانسور اطلاعات، وضعیت جاری در برابر خبرنگاران و رسانهها در افغانستان را نگران‌کننده خواند.
این کمیته گفته که طالبان از آگست ۲۰۲۱ به این‌سو حداقل ۶۴ خبرنگار را به دلیل وظیفه‌شان بازداشت کرده و از این میان از مرتضی بهبودی یاد کرده که از جنوری سال روان تا کنون در بند طالبان است.
اما حکومت طالبان همواره گفته که بازداشت خبرنگاران به کار رسانه‌یی آنان مرتبط نبوده است.
خبرنگاران و رسانه‌های افغانستان در تبعید
گفتنی‌ست که پس از حاکمیت دوباره طالبان در افغانستان در تابستان ۲۰۲۱، شماری زیادی از خبرنگاران به دلیل آن‌چه که مشکلات امنیتی عنوان کرده از افغانستان خارج شده‌اند.
این خبرنگاران و رسانه‌های که به فعالیت‌های شان در خارج از افغانستان ادامه داده اند نیز از مشکلات در دسترسی به اطلاعات شکایت کرده‌اند.
فدراسیون خبرنگاران افغان در تبعید فعالیت رسانهها در خارج از افغانستان را مؤثر خوانده، اما می‌گوید که بر فعالیت‌های این رسانهها، در داخل افغانستان نیز محدودیت وضع شده است.
حشمت‌الله وجدانی سخنگوی این فدراسیون به رادیو آزادی گفت: "رسانه‌های که در خارج از کشور فعالیت دارند، چون آن‌ها نسبت به رسانه‌های که در داخل افغانستان هستند و تحت فشار و سانسور قرار دارند، فعالیت این‌ها بهتر است، اما محدودیت‌ها بر آنان نیز وضع شد، از فعالیت‌های شان کاسته شد حتی فعالیت‌های شان در داخل افغانستان را متوقف ساختند."
گفتنی‌ست که حکومت طالبان در اول ماه دسمبر سال ۲۰۲۲، پخش برنامه‌های رادیو آزادی و صدای امریکا را در موج‌های متوسط و اف ام بست، اما سپس رادیو آزادی با تقویت امواج کوتاه و متوسط، نشراتش را از ۱۲ ساعت به ۲۴ ساعت افزایش داد.
اهمیت دسترسی به اطلاعات در یک کشور
در این حال سازمان حمایت از خبرنگاران افغانستان می‌گوید که در نظام‌های مردم‌سالار دسترسی به اطلاعات از حقوق اساسی شهروندان است و نیاز است تا با تطبیق و ارج‌گذاری به قوانین از سوی نظام حاکم فاصله با مردم کم شود.
حامد عبیدی رئیس این سازمان به رادیو آزادی چنین گفت: "نظام‌ها باید به این حق [دسترسی به اطلاعات] شهروندی احترام بگذارند و فاصله را کم بسازند، به هر اندازه که اطلاعات در اختیار مردم قرار بگیرد سطح آگاهی مردم بلند می‌رود و فاصله‌ها بین مردم و نظام کم می‌شود."
سازمان حمایت از خبرنگاران افغانستان پیش از این گفته بود که حکومت طالبان به شدت بر عملکرد رسانهها نظارت دارد و بر اساس اطلاعات رسیده به این سازمان خبرنگاران و رسانهها نمی‌توانند موارد و اتفاقاتی مثل فقر، بی‌کاری، خشونت علیه زنان و ممنوعیت‌ها بر آموزش زنان و دختران را که به‌گفته این سازمان نشان‌دهنده ضعف حکومت طالبان است، منتشر کنند.
۲۸ سپتمبر روز جهانی دسترسی به اطلاعات امسال در حالی فرا می‌رسد که حکومت طالبان ظاهراً برای گرامی‌داشت ازین روز مراسم نداشته است، آن‌چه از سوی حکومت‌های پیشین افغانستان صورت می‌گرفت و بیشتر به دستآوردهای‌شان در این زمینه و با عنوان هماهنگی بیشتر میان سخنگویان حکومت و خبرنگاران و رسانهها متمرکز می‌بود.
۲۸ سپتمبر در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۵، از سوی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به هدف دسترسی برابر و همگانی به اطلاعات برای ارتقای حقوق بشر و کرامت، ریشه‌کنی فقر و ایجاد جوامع توانمند، به‌عنوان روز جهانی دسترسی به اطلاعات اعلام شده و مجمع عمومی سازمان ملل متحد آن را در سال ۲۰۱۹ تصویب کرده است که در بسیاری از کشورهای جهان از آن گرامی‌داشت می‌شود.
