کوه های بلند و سر به فلک کشیده، دره های پر و خم پیچ، وادی های سر سبز و آب های ایستاده، به افغانستان موقعیت، شرایط خاص جغرافیایی و اقلیمی را بخشیده و باعث شده تا حیاث وحش در افغانستان نیز خاص و در بسا موارد، منحصر به فرد، باشد.
اما برخی حیوانات نایاب در افغانستان در معرض خطر نابودی قرار دارد.
داکتر کاظم همایون کارشناس محیط زیست، در مورد تنوع حیات وحش در افغانستان، می گوید:
"جغرافیای افغانستان با توجه به تنوع اقلیمی که دارد و پیچیدگی کوه های آن، تنها در بخش پرندگان میزبان حدود ۴۸۶ گونه پرنده است، حدود ۱۲۸ نوع حیوانات پستاندار در افغانستان زندگی می کنند که چهار نوع آن منقرض شده اند و متاسفانه پستاندارانی مانند آهوی ختن، شیر و ببر در حالت انقراض یا از بین رفتن قرار دارند."
این حیوانات و پرندگان در ساحات و حوزه های مختلف حیات وحش در افغانستان، زندگی می کنند.
این ساحات و حوزه ها کدام ها اند؟
از عبدالولی مدقق، معاون سابق ادارۀ محیط زیست افغانستان پرسیدیم، وی در پاسخ گفت:
"ساحات مهم و با ارزش محیط زیست و حیات وحش در افغانستان، پامیر کوچک و بزرگ و دهلیز واخان در ولایت بدخشان، ولایت نورستان در مجموع، منطقۀ کله گوش در بین لغمان و نورستان، ولسوالی سروبی و خُرد کابل در ولایت کابل، درۀ هاجر در ولایت بامیان، آب های ایستاده در غزنی، ساحۀ وسیع ریگستان در ولایت قندهار و همچنان ساحۀ مهم و با اهمیت درقد در ولایت تخار است که به نام محلات داغ حیات وحش خوانده می شوند."
منطقۀ کله گوش که در بین ولایات لغمان و نورستان موقعیت دارد، با تعدد حیوانات، پرندگان، حشرات، آبزی ها و سایر انواع حیات، از گذشته ها مورد توجه قرار داشته است.
احمد جاوید نور سابق رئیس ادارۀ محیط زیست ولایت لغمان می گوید، کله گوش نه تنها یک منطقۀ ستراتیژیک است، بلکه در زمینۀ حیات وحش نیز اهمیت خارق العادۀ دارد:
"چون ساحه، یک منطقۀ کوهستانی و پوشیده از جنگلات انبوه است، حیات وحش آن متنوع است؛ حیواناتی مانند خرس، شیر و پلنگ برفی که یکی از نمونه های بارز و کمیاب دنیا است، در این منطقه زندگی می کند که به چترال پاکستان رفته، دوباره به مناطق پامیر بدخشان و از آنجا به چین و تاجکستان می رود؛ پشک صحرایی و آهو نیز در ارتفاعات کله گوش زندگی می کند."
آقای نور در مورد تنوع پرندگان در منطقۀ کله گوش، توضیحات میدهد:
"نادر ترین پرنده هایی مانند باز، شهباز، بلبل، جغد لالایی، خروس لالایی، طاووس، انواع طوطی ها، قناری و کبک و مهمترین از همه لک لک نیل در این ساحه زندگی می کند. انواع خزندگان و آبزی ها نیز در این منطقه زیست می کنند."
کله گوش که در گذشته مربوط ولایت لغمان بود و اینک به ولایت نورستان مربوط می شود در مراحل مختلف تاریخ، یکی از شکارگاه ها پادشاهان وقت نیز بوده، چنانچه براساس روایات تاریخی، امیر حبیب الله خان پادشاه وقت افغانستان، در کله گوش مورد سو قصد قرار گرفت و بطور مرموز کشته شد.
درۀ هاجر در ولایت بامیان نیز با تنوع حیات وحش یکی از حوزه های خاص محیط زیست در افغانستان است و مانند کله گوش، شکارگاه پادشاهان از جمله محمد ظاهر، آخرین پادشاه افغانستان، بوده است.
از علی امید سابق استاد پوهنزی هنرهای پوهنتون کابل که بارها با محصلین آن پوهنزی برای عکاسی و فلمبرداری از زیبایی های طبیعی به بامیان و درۀ هاجر رفته بود، در مورد پرسیدیم و وی چنین معلومات داد:
"این منطقه در فاصلۀ ۷۵ کیلومتری شهر بامیان، بخش مرکزی آن در ولسوالی یکاولنگ و بخش شرقی آن در ولسوالی کهمرد بامیان قرار دارد. این دره قبلاً حیوانات منحصر به فرد خود را داشته، از جمله پلنگ برفی، سیاه گوش، گوسفند وحشی، بزکوهی، گوزن و آهو داشته، متاسفانه که فعلاً این حیونات دیده نمی شود، اما هر از گاهی گرگ، خرگوش، روباه، پشک های کوهی یا وحشی را می توان دید. درۀ هاجر زمانی زیستگاه پرندگانی مانند باز، شاهین، چکاوک، بودنه، قرقاول، لک لک ها، کبک ها، مرغابی ها، قاز و ده ها پرندۀ دیگر هم بوده که متاسفانه در این اوخر کمتر دیده می شوند."
شکار حیوانات به ویژه پرندگان در افغانستان بسیار رایج است و این مسئله منجر به کاهش نسل پرنده های نایاب شده است
علی امید، بی توجهی حکومت های افغانستان را دلیل اساسی تخریب محیط زیست و انقراض حیات وحش در افغانستان از جمله درۀ هاجر، می داند:
"دولت چی در دوران سابق، جه در دور جمهوریت و فعلاً که امارت قدرت را به دست گرفته، هیچ توجه ای به درۀ هاجر نشده و متاسفانه، شکارگاه بی رویۀ افراد مسلح قرار گرفته است."
افغانستان در مسیر مهاجرت های فصلی پرندگانی نادری نیز قرار دارد که همه ساله از بحر هند به سایبریا و برعکس آن مهاجرت می کنند.
ولایت غزنی با دشت ناور، آب های ایستاده در ولسوالی های ناوه، مقر و قره باغ، بند سرده، بند زنخان و بند سلطان از تنوع خاص حیات وحش بهرمند است و در مسیر مهاجرت های فصلی پرندگان نادری نیز قرار دارد که همه ساله از بحر هند به سایبریا به روسیه و برعکس آن مهاجرت می کنند.
احمد جاوید نور که در گذشته رئیس ادارۀ محیط ولایت لوگر هم بوده و حیات وحش در ولایت غزنی را مورد مطالعه قرار داده، می گوید: "در غزنی سه تالاب، یا آب ایستادۀ عمده وجود دارد، که یکی آب ایستادۀ ناور، دیگر آب ایستاده مقر و سومی هم آب ایستادۀ تالاب نور است که در ولسوالی های مقر، قره باغ و ناور ولایت غزنی موقعیت دارند."
پرندگان نادر پس از از سفر طولانی و عبور از کوه ها و دریا ها در غزنی می آسایند تا به سفر طولانی خود ادامه دهند و در راه برگشت هم در غزنی دم گرفته، تجدید قوا می کنند.
محیط زیست خاص و منحصر به فرد ولایت غزنی باعث شده تا انواع مختلف پرندگان هم برای همیشه در آنجا باقی مانده، به زیست و به تکثر بپردازند.
اما شیوۀ برخورد مردم محل با حیات وحش در افغانستان به خصوص پرندگان در غزنی چگونه است؟
اسدالله جلالزی خبرنگار سابق بی. بی. سی در غزنی چشمدید های خود را چنین بیان کرد:
"مردم محل به شکار این پرندگان می پردازند. مخصوصاً هنگام تخم گذاری، این پرندگان به شکل بیرحمانه و بی رویه شکار می شوند، براساس اطلاعاتی که من دارم در حال حاضر بی توجهی مردم به حفظ زندگی این پرندگان ادامه دارد. با وجودیکه، می شنوم شکار ممنوع شده، اینگونه فرمان در وقت جمهوریت هم بود، ولی عملی نمی شد. اکنون هم شکار ادامه دارد و آنچنان که لازم است به حفظ زندگی پرندگان و حیات وحش توجه نمی شود."
آیا حفظ محیط زیست و حیات وحش در افغانستان و جهان، تنها وظیفۀ دولت هاست، نقش مردم در آن چیست؟
عبدالولی مدقق، معاون سابق اداره محیط زیست افغانستان می گوید:
"بدون همکاری و توجۀ جدی مردم عام، امکان ندارد که کارهای قابل لمس را در زمینۀ حفظ محیط زیست و حیات وحش انجام داد. البته حفاظت دقیق مستلزم همکاری جدی و همه جانبۀ مردم با نهاد های ذیربط است، تا بتوان از تنوع حیات وحش در افغانستان حراست کرد."
گزارش را اینجا شنیده می‌توانید:
