مدتی است درگیری آذربایجان و ارمنستان روی منطقۀ نگورنو-قره‌باغ سرخط رسانه‌های بین‌المللی است.
هرچند کشورهای زیادی در این رابطه موضع گرفته اند، اما واکنش ارمنستان به اعلامیۀ وزارت خارجۀ افغانستان شدیدتر از چیزی است که انتظار می‌رفت.
ارمنستان خواهان اخراج افغانستان از سازمان پیمان امنیتی جمعی یا کستو شده است. این واکنش ریشه در یک عقدۀ تاریخی دارد.
در واقع در اوج جنگ‌های گروه‌های مجاهدین در کابل، دولت‌های تازه به استقلال‌رسیدۀ آذربایجان و ارمنستان بر سر کنترول منطقۀ نگورنو- قره‌باغ باهم درگیر بودند. کشمکش ریشه در رقابت‌های تاریخی امپراتوری‌های عثمانی و روسیۀ تزاری در قرن ۱۹ دارد.
در قرن بیستم، این منطقه بر بنیاد تقسیم جغرافیایی جمهوریت‌های اتحاد جماهیر شوروی، در دهۀ ۱۹۲۰ به عنوان یک منطقۀ خود مختار در عمق خاک آذربایجان شناخته شد.
در حال حاضر، نگورنو-قره‌باغ با حدود ۱۵۰ هزار نفر نفوس که گمان می‌رود ۹۵ در آن ارمنی تبار باشند، در داخل خاک آذربایجان از سوی نیروهای ارمنی اداره می‌شود.
پس از فروپاشی اتحاد شوروی و ظهور دولت-ملت‌های تازه به استقلال رسیده، نگورنو-قره‌باغ در سال ۱۹۹۱ اعلام استقلال کرد که البته از جانب هیچ کشوری به رسمیت شناخته نشد.
ظاهراً اکثریت باشندگان این منطقه که ارمنی‌تبار و بیشتر مسیحی اند، نمی‌خواستند از بدنۀ اصلی ارمن‌ها جدا و با آذری‌های مسلمان بمانند، اما موقعیت جغرافیایی منطقۀ ناگورنو‌قره‌باغ در داخل خاک آذربایجان و بدون مرز مستقیم با ارمنستان، حل این مشکل را دشوارتر می‌ساخت.
سرانجام جنگ خانمان‌سوز میان این دو همسایه به راه افتاد که در آن بیش از ۲۰ هزار انسان جان باختند.
توان و مهارت بیشتر نظامی ارتش ارمنستان و همسویی باشندگان منطقه دست بالا به این نیروها در جنگ در برابر آذربایجان می‌داد. آذربایجان به دنبال حمایت‌های بین‌المللی دست به دامان ترکیه، ایران و ایالات متحده شد.
در کنار این تلاش‌های دیپلماتیک، آقای روشن جوادوف، معاون وزارت داخلۀ آذربایجان، به افغانستان آمد و با گلبدین حکمتیار، صدراعظم ناراضی دولت برهان‌الدین ربانی، ملاقات کرد.
بر بنیاد گزارش ۸ نوامبر (۱۹۹۳) روزنامۀ واشنگتن پُست، گلبدین حکمتیار پذیرفت که شمار نامعلوم "مجاهدین حزب اسلامی" را به این جنگ بفرستد.
مجاهدین زیر فرمان حکمتیار در ماه اگوست ۱۹۹۳ وارد آذربایجان شدند. واشنگتن پُست به نقل از دیپلومات‌های غربی در باکو می‌نویسد که شمار این جنگجویان به هزار تا هزار و پنجصد تن می‌رسید.
اما همایون جریر، از نزدیکان آقای حکمتیار، روز جمعه (دوم اکتوبر، ۲۰۲۰)، در یک مصاحبه رادیو آزادی گفت که حزب اسلامی حدود ۵ هزار نفر را به آذربایجان فرستاده بود.
پس از گذشت ۲۷ سال، گلبدین حکمتیار، نیز به تازگی نقش خود در جنگ سال‌های ۱۹۹۰ نگورونو-قره‌باغ را تایید کرده و گفت مقام‌های آذربایجانی برای طلب کمک نزد او به چهارآسیاب رفته بودند.
آقای حکمتیار گفته است: "آذربایجان در آن زمان بسیار ضعیف بود و از حمایت‌های بین‌المللی نیز محروم. به ما گفتند که توان مقابله در برابر ارمنی‌ها را نداریم و مسلمانان در شرایط دشوار قرار دارند."
آقای حکمتیار که در جریان مراسم نماز جمعه دوم اکتوبر ۲۰۲۰ سخنرانی می‌کرد، افزود: "فیصله کردیم که ممکن بعضی از مهاجرین از ایران به کمک آن‌ها بروند، شماری از مجاهدین را نیز به آن‌جا فرستادیم و در یک مدت محدود توانستند دست‌آوردهای فراوان داشته باشند. بعداً وقتی دولت آذربایجان با ارمنستان روی آتشبس توافق کردند، جنگ پایان یافت".
بعضی از افرادی که از سوی حزب اسلامی فرستاده شده بودند، می‌گویند که آن‌ها نخست به پاکستان رفتند و از آن‌جا به زاهدان ایران...
یونس ۴۷ ساله، یکی از این افراد بوده است. او به رادیو آزادی گفت که از زاهدان در یک پرواز مستقیم با ۳۰۰ نفر دیگر همراهانش به باکو پایتخت آذربایجان فرستاده شدند. یونس می‌گوید رفتن به این جنگ برایش "هم ثواب بود و هم خرما".
او می‌گوید برای هر سرباز ۱۵۰ دالر امریکایی و برای هر افسر ۲۵۰ دالر تنخواه می‌دادند. او شش ماه در آذربایجان جنگید و به گفتۀ خودش در پایان با ۱۷۰۰ دالر در جیب به افغانستان برگشت.
استخبارات ارمنستان ظاهراً با کشف خط مخابرۀ این جنگجویان فهمیدند که شهروندان افغانستان در کنار دولت آذربایجان علیه آن‌ها می‌جنگند. پسان‌ترها اسناد دیگری مانند دست نوشته‌ها، تصویرها و نقشه‌های به دست استخبارات ارمنستان قرار گرفت که حضور مجاهدین را انکار ناپذیر می‌ساخت. البته دولت آذربایجان حضور این نیروها در کنار خودش را رد می‌کرد.
نخستین برخورد ثبت شده میان این نیروهای حزب اسلامی و ارتش ارمنستان برمی‌گردد به ۲۱ اکتوبر ۱۹۹۳. بر بنیاد گزارش نشریۀ کریسشن‌ساینس‌مانیتور تهاجم مجاهدین بالای خط دفاعی ارمن‌ها در منطقۀ جبرئیل در نزدیک سرحد ایران، ارمن‌ها را غافل‌گیر ساخته بود.
بر بنیاد گزارش ماه نوامبر ۱۹۹۳ کریسشن ساینس مانیتور، استخبارات ارمنستان دریافته بود که مجاهدین اسلحۀ مدرن پیاده نظام روسی را در اختیار داشتند و در مقایسه با سربازان آذربایجانی از نظم بیشتر برخوردار بوده و جنگجویان موثرتر بوده اند.
با این حال، ارتش ارمنستان در ۲۳ اکتوبر ۱۹۹۳ در یک ضد حمله مناطق بیشتر از خاک آذربایجان که در همسایگی ایران قرار داشت را تصرف کرد و نیروهای مجاهدین و آذربایجانی را عقب راند.
نشریۀ ارمنی ارت‌آ‌تسولم می‌گوید که در اعتراض به حضور شهروندان افغانستان در این جنگ، رئیس جمهور آن زمان ارمنستان یک نامۀ اعتراضی به برهان‌الدین ربانی، رئیس دولت آن وقت افغانستان، نوشته بود.
برهان‌الدین ربانی که نیروهای دولتش با نیروهای تحت فرمان گلبدین حکمیتار در حال جنگ بود، بر بنیاد گزارش این نشریه، در پاسخ به نامۀ رئیس جمهور ارمنستان، دخالت مجاهدین در این جنگ را محکوم کرده و خواهان حل صلح‌آمیز اختلافات آذربایجان و ارمنستان شده بود.
گفتنی است که ضمن منافع شخصی و گروهی مجاهدین، این گونه ماموریت‌های فرامرزی، در واقع بخش از حرکت "جهاد جهانی" بود که اعضای آن مرزهای ملی را به رسمیت نمی شناختند. تفکری که افغانستان و جهان، بهای آن را در کالبد آن‌چه "تروریزم بین‌المللی" نامیده می‌شود، هنوز هم دارند می‌پردازند.
حالا، ۲۶ سال پس از آن زمان، بار دیگر آذربایجان و ارمنستان روی مسئلۀ نگورونو-قره‌باغ باهم درگیر شده اند. در یک هفتۀ گذشته، باوجود تلاش‌های بین‌المللی دو طرف پیشنهادهای آتشبس را رد کردند. به تازگی ارمنستان پذیرفته است که پیشنهادهای آتشبس را بررسی کند.
در حالی‌که ترکیه گفته است با تمام قدرت در کنار آذربایجان می‌ایستد، ایران ضمن تاکید روی تمامیت ارضی آذربایجان، که به معنای به رسمیت شناختن نگورنو-قره‌باغ همچون خاک آذربایجان است، خواهان حل این مشکل از راه مذاکره شده است. امریکا، روسیه و فرانسته در یک اعلامیۀ مشترک این درگیری را محکوم کرده و خواهان آتشبس فوری شده اند.
مناسبات افغانستان و آذربایجان در دو دهۀ اخیر بیش از هر زمانی نزدیک‌تر شده است. راه لاجورد که از مرز افغانستان با ترکمنستان آغاز می‌شود، کالاهای تجاری افغانستان را از مسیر آذربایجان به گرجستان و ترکیه و سپس اروپا می‌رساند.
برای افغانستان محاط به خشکه، این مسیر راه تنفس دیگر فراهم می‌کند. در عین حال، ارمنستان نیز در چارچوب نیروهای حمایت قاطع ده‌ها سرباز در افغانستان دارد و در دو دهۀ گذشته شریک جنگ افغانستان در برابر تروریزم بوده است. نیروهای ارمنی در آموزش نظامیان افغانستان نقش بازی کرده اند.
وزارت خارجۀ افغانستان نیز تاکنون دو اعلامیه صادر کرده و نگورنو- قره‌باغ را بخش از خاک آذربایجان خوانده و خواهان "پایان اشغال" آن از سوی ارمنستان شده است.
این موقف‌گیری، بیانگر اهمیت جایگاه آذربایجان در سیاست خارجی افغانستان است. این موضع‌گیری افغانستان گویا عقدۀ حضور جنگجویان مجاهدین به نفع آذربایجان را تازه کرده و با خشم ارمنستان روبه‌رو شده است.
پارلمان آن کشور خواهان لغو حضور افغانستان در سازمان پیمان امنیت جمعی (کستو) شده است.
با توجه به رقابت‌های روسیه و ترکیه در منطقه‌ی قفقاز جنوبی، این موضع‌گیری افغانستان بدون شک دولت آذربایجان و ترکیه را خوشنود ساخته است، اما در مناسبات پیچیدۀ منطقه و جهان، برای افغانستان بی‌هزینه نخواهد بود.
